De Leidse Ladder

Hoe borg je circulariteit in gemeentelijke bouwprojecten? Hiervoor ontwikkelden we de Leidse Ladder. Dit is een monitoringssysteem én denkwijze voor circulariteit in openbare ruimte en gemeentelijke vastgoedprojecten. 

Op deze pagina vind je een korte presentatie met uitleg over de Leidse Ladder, de Leidse Ladders zelf en het Leidse Ladder-bordspel. Daarnaast delen we voorbeelden en praktische tips voor implementatie, mocht je nieuwsgierig zijn en zelf aan de slag willen met een soortgelijke aanpak.

Leidse Ladder

Leidse Ladder: dé monitoringstool voor circulariteit in gemeentelijke bouw
Hoe werkt de Ladder? Via een vragenlijst – in te vullen vanaf het schetsontwerp tot definitief ontwerp – beoordelen we projecten op circulariteit. Na het invullen van de vragenlijst zie je direct je score. Deze score laat zien of je voldoet aan de circulariteitseisen op dat moment. We hebben een aparte Ladder voor openbare ruimte en voor gemeentelijk vastgoed. De Leidse Ladder is gebaseerd op 8 circulaire werkprincipes (bron: Witteveen+Bos iov IenW), onderverdeeld in preventie, waardebehoud en waardecreatie. De eerste jaren werkten we met een online invulformulier voor de Ladder, maar recent zijn we overgestapt op Excel. Dit biedt meer mogelijkheden om interactief en met meerdere mensen, in verschillende stadia van een project, samen de Leidse Ladder in te vullen.Verplicht circulair bouwen in LeidenSinds begin 2024 is het beleid Leidse Ladder Circulaire Bouw vastgesteld. Dat betekent dat alle gemeentelijke bouwprojecten verplicht de Leidse Ladder moeten invullen. Elk project moet in de DO-fase minimaal 75 punten scoren in 2025. Om de lat steeds hoger te leggen, verhogen we jaarlijks de minimale score.

Download de Leidse Ladder en ga zelf aan de slag

Onderstaande bestanden openen in een nieuw tabblad

De Leidse Ladder Openbare Ruimte (Excel)

De Leidse Vastgoed Ladder (Excel)

De Leidse Ladder Openbare Ruimte vragenlijst

De Leidse Vastgoedladder vragenlijst

Acht circulaire ontwerpprincipes

Sleutelstad · 2024 – 02 – 28 Wethouder Van Delft Over De Leidse Ladder

Leidse Ladder spel

Wil je met je projectteam circulariteit in je project bespreken? Speel het Leidse Ladder Spel! Omdat het waardevol is om met het hele projectteam circulariteit te verkennen, hebben we een fysiek bordspel ontwikkeld.In het Leidse Ladder Spel doorloop je de onderdelen van de Leidse Ladder en kun je al spelenderwijs met elkaar in gesprek over het toepassen van circulaire maatregelen. Dit is bij uitstek geschikt om eens tijdens een Project Start Up te doen of in een vroege fase van een project. (Let op, het bordspel Leidse Ladder is ontwikkeld in 2023 en wijkt op sommige punten af van de huidige vragenlijst Leidse Ladder (2025). Dit komt omdat de vragenlijst Leidse Ladder jaarlijks geactualiseerd wordt.)Onderstaande PDF bestanden openen in een nieuw tabbladUitleg Spel Leidse Ladder

Spelbord Leidse Ladder Openbare Ruimte

Kaartspel Leidse Ladder Openbare Ruimte

Spelbord Leidse Vastgoedladder

Kaartspel Leidse Vastgoedladder

Beleid 

Het Beleid Leidse Ladder voor Circulaire Bouw legt vast hoe gemeente Leiden met de Leidse Ladder werkt. Hiermee is het volgende vastgelegd:

• Het hoofddoel van de Leidse Ladder is om circulariteit in gemeentelijke bouwprojecten te bevorderen.
• De Leidse Ladder heeft als subdoelen om circulariteit te monitoren, jaarlijks een hoger ambitieniveau te realiseren, een denkwijze aan te leren en bouwprojecten te verbeteren.
• Het invullen van de Leidse Ladder is verplicht voor bouwprojecten in de openbare ruimte en gemeentelijk vastgoed.
• Er geldt een verplicht minimumaantal punten.
• Het minimaal te behalen punten wordt jaarlijks verhoogd.
• Afwijken van het minimumaantal punten moet worden voorgelegd aan het college van B&W.

Het Beleid Leidse Ladder helpt om circulariteit en de Leidse Ladder niet langer vrijblijvend te maken. Het maakt circulariteit onderdeel van de reguliere projecten. Leiden zet bewust niet in op enkel icoonprojecten, omdat uiteindelijk alle bouwprojecten circulair moeten gaan worden.

Leidse Ladder integreert bestaand beleid

Het mooie aan de Leidse Ladder is dat het ook als overkoepelend instrument dient voor het circulaire beleid dat Leiden al had en nog verder ontwikkelt. Zo integreert de Leidse Ladder het Circulair Sloopbeleid van de gemeente en bevat de Ladder vragen over toepassen van het Betonakkoord, waar Leiden aan deelneemt. Zo zorgen we voor samenhang en overzicht van toe te passen circulair beleid.

Onderstaande PDF bestanden openen in een nieuw tabblad

Beleid Leidse Ladder

Beleid Circulair Slopen

One pager Betonakkoord – gemeente Leiden

Tips voor implementatie 

Wil je ook circulariteit borgen in de bouwprojecten van je organisatie? Wie weet wil je aan de slag met de Leidse Ladder – of een variant maken voor jouw organisatie? Hieronder delen we enkele tips:

• De kracht van herhaling en standaardisatie

Het succes van de Leidse Ladder zit erin dat voor alle projecten de Leidse Ladder wordt ingevuld. Dit leidt ertoe dat circulariteit steeds op dezelfde manier besproken wordt. Het geeft eenduidigheid en houvast. De Leidse Ladder maakt het begrip ‘circulariteit’ concreet. Gemeente Leiden zet bewust niet in op enkel icoonprojecten, maar op het integreren van circulariteit in alle projecten, omdat circulair bouwen het nieuwe normaal zal (moeten) gaan worden.

• Een minimumaantal punten zorgt voor een heldere ‘ondergrens’ en leidt tot heroverwegingen

Een minimumaantal punten schept duidelijkheid over waar minimaal aan voldaan moet worden voor circulariteit, ongeacht het type project. Tegelijkertijd biedt de Leidse Ladder ruimte om per project te kijken welke oplossing het meest efficiënt of passends is; als het totaal aantal maar minstens het verplichte minimumaantal punten is. We zien regelmatig dat projectteams na het zien van een te lage score, keuzes heroverwegen en dat er dan toch circulaire oplossingen mogelijk zijn. Dat is precies het doel van de Ladder!

• Zorg voor een goede bestuurlijke en organisatorische inbedding

Het vaststellen van beleid kan goed helpen om de werkwijze en het minimumaantal punten verplicht te maken. Het maakt circulariteit niet langer vrijblijvend. Het is belangrijk om een vast moment te hebben waarop de monitoringstool moet zijn ingevuld en wanneer wordt gecontroleerd of aan het minimumaantal punten is voldaan. In Leiden is dat bijvoorbeeld vóórdat een Definitief Ontwerp wordt besproken in de Toets- en Advies Commissie Openbare Ruimte in het geval van openbare ruimte projecten.

• Ontwikkel de monitoringstool met verschillende afdelingen en implementeer stapsgewijs

Bij de gemeente Leiden werkte het goed om de Leidse Ladder met afdelingen gezamenlijk te ontwikkelen. Daarna gold een ‘oefenperiode’, waarin was afgesproken dat de Leidse Ladder verplicht ingevuld moest worden, maar dat er nog geen consequentie vast zat aan de behaalde punten. Pas nadat de organisatie gewend was aan de Leidse Ladder, maakten we het Beleid Leidse Ladder en werd het verplicht om een minimum aantal punten te behalen. Bij het invoeren van het minimumaantal punten is het ook aan te raden het minimumaantal in het begin niet te hoog te leggen, zodat collega’s bij de start gemotiveerd en geënthousiasmeerd worden. Het gaat om het veranderen van de mindset bij projecten.

• Maak de monitoringstool toegankelijk

Het is fijn als collega’s uit de projectteams de Leidse Ladder kunnen invullen. Houd hier rekening mee bij de vragen die je stelt en het woordgebruik. Het doel is om circulariteit in projecten te stimuleren en zicht te krijgen op toepassingen in de praktijk; het is geen wetenschappelijke data-analyse. Soms volstaat een inschatting.

• Besteed aandacht aan preventie, waardebehoud en waardecreatie (in deze volgorde)

In Leiden definiëren we circulariteit aan de hand van 8 circulaire werkprincipes (bron: Witteveen+Bos iov RWS). Deze liggen ook ten grondslag aan de Leidse Ladder. De principes zijn onderverdeeld in ‘preventie’, ‘waardebehoud’ en ‘waardecreatie’ bewust in deze volgorde, omdat ‘preventie’ de meeste impact heeft. Niets doen is namelijk het meest circulair. Het belang onderstrepen van preventie, waardebehoud en waardecreatie (in deze volgorde), zorgt voor een goed begrip van circulariteit en gesprekken over waar de meeste impact mee te bereiken is. En dat is eigenlijk al in de initiatieffase: moeten we eigenlijk wel iets gaan bouwen? Kunnen we ook (een deel van) het project niet doen? En als we wel gaan starten met een project: hoe kunnen we met zo min mogelijk materialen onze doelen bereiken? Kunnen we materialen hergebruiken? Pas als dat niet kan: kies voor duurzame nieuwe materialen.

• Maak circulair bouwen en de monitoringstool leuk!

Waardeer goede voorbeelden. Organiseer excursies en kennissessies rond circulair bouwen. Speel het Leidse Ladder Spel in groepjes. Werk met ambassadeurs in de organisatie voor circulariteit en de monitoringstool. In Leiden delen we jaarlijks taart uit voor de best scorende projecten in de Leidse Ladder. En we zien dat sommige collega’s het invullen van de Leidse Ladder als een soort spel gaan zien, waarmee ze een hogere score hopen te halen dan eerder.

Media

Gemeente Leiden
Gemeente Leiden stimuleert circulair werken in eigen bouwprojecten met de ‘Leidse Ladder’

Sleutelstad 4 maart 2024
Leidse ladder tree voor tree naar volledig circulair bouwen

Pianoo mei 2023
Gemeente Leiden: Leidse Ladder borgt circulariteit in de organisatie

Straatbeeld
Leidse Ladder als monitoringstool voor circulariteit

Goede voorbeelden

Uitwisselen grond in Katoenpark-Lakenpark

Katoenpark en Lakenpark: projecten aan elkaar koppelen
Dit is een voorbeeld van een mooi één-tweetje tussen twee Leidse parken aan de Zijlsingel. De plannen voor het creëren van een heuvel in het Lakenpark lagen er al langer, net als het realiseren van een grote vijver in het Katoenpark. Door het gelijktrekken van de twee projectplanningen werd het mogelijk de afgegraven grond van het Katoenpark naar het Lakenpark te verplaatsen.De grond is ter plaatse gezeefd en ontdaan van puin zodat het schoon genoeg was om de basis te vormen van de nieuwe heuvels in het Lakenpark. In totaal gaat het om 800 m³ grond en scheelt dit maar liefst 100 vrachtwagenbewegingen dwars door de stad.Naast het duurzame mobiliteit voordeel is dit project ook een mooi voorbeeld van bouwen met circulaire principes. De afgegraven grond kon na het zeven direct worden hergebruikt waardoor meerdere stappen in de levenscyclus van grond worden overgeslagen en de bijbehorende uitstoot wordt voorkomen. Door deze reststroom direct te hergebruiken worden er primaire grondstoffen bespaard en dragen we bij aan een samenleving met minder afval en meer hergebruik.Je zal je wellicht afvragen wat deze keuze voor financiële gevolgen heeft gehad. Naar schatting bespaart het de gemeente maar liefst €41.000,- op stort-, transport- en aankoopkosten! Het simpelweg hergebruiken van een reststroom levert dus aardige financiële voordelen op en draagt bij aan onze ambities rondom circulariteit en duurzaamheid.

Japanse Steiger van hergebruikt hout

Japanse Steiger: gemaakt van hergebruikte materialen
Als onderdeel van het Singelpark ging het Blekerspark in Leiden op de schop. Waar dit parkje aan de Herensingel voorheen bekend stond om zijn donkere, sombere uitstraling schittert het park nu in een nieuw Japans jasje.Landschapsontwerper Boto Vermeulen kreeg de opdracht een nieuwe draai te geven aan het Blekerspark met als thema ‘Japan’. Het ontwerp was bijna klaar toen een ontwerper binnen de gemeente Leiden het stokje overnam. Eén van de nieuwe elementen is een Japanse steiger die het park verbindt met een eilandje vlakbij. In het originele ontwerp kreeg de steiger een robuuste uitstraling van massief hout. Dit ontwerp vereiste forse palen en liggers en planken van wel 25 centimeter dik. Om dit te realiseren zou er bijna een schiplading aan nieuw hardhout nodig zijn.Tijdens een bouwvergadering hadden de ontwerpers en stadsingenieurs zicht op een berg van vieze, met klei besmeurde damwandplanken die lagen te wachten om afgevoerd te worden. “Zouden we die niet kunnen gebruiken voor de steiger?” werd er gevraagd, en dit bleek een ontzettend goed idee. Na een flinke poetsbeurt liggen de oude damwandplanken nu te schitteren als nieuwe loopplanken op de Japanse steiger.Als kers op de taart is er nóg een circulaire keuze gemaakt tijdens dit project. Zo zijn de 25 centimeter dikke planken niet langer van massief hardhout maar hol van binnen waardoor er veel minder hout nodig was, zonder afbreuk te doen aan de uitstraling en stevigheid.

Door te kiezen voor minder en secundair materiaal is er een paar duizend euro aan kosten bespaard en draagt dit project bij aan de Leidse transitie naar een circulaire economie. Dit ontwerp is niet alleen beter voor het milieu, het laat ook zien wat een kritische blik en creatief materiaalgebruik uiteindelijk teweeg kunnen brengen!

Tweedehands brug 

Brug uit Veenendaal 
De Lammenschansdriehoek kreeg een loop- en fietsbrug die de Leidse Schans verbindt met het Kanaalpark. Het bijzondere aan deze brug is dat deze wordt hergebruikt in Leiden, nadat deze eerder in Veenendaal dienst heeft gedaan. In plaats van simpelweg een nieuwe brug te plaatsen, heeft de gemeente besloten om dit project zo circulair mogelijk aan te pakken.Via Bruggenbank.nl werd door de gemeente Veenendaal een tweedehands brug aangeboden van nog geen 15 jaar oud, die na wat aanpassingen geschikt was om te worden geplaatst. Voor een symbolisch bedrag van één euro is de gemeente Leiden nu de trotse eigenaar.
Wethouder Yvonne van Delft: ‘In Leiden willen we verspilling tegengaan, hergebruik stimuleren en afval zoveel mogelijk voorkomen.Deze brug is daar een goed voorbeeld van. Het aanschaffen van een tweedehands brug is nog best uniek in Nederland. We hopen andere gemeenten en organisaties te inspireren om hetzelfde te doen.”

Circulariteit
Direct hergebruik van een geheel product staat hoog op de circulaire ladder en heeft daarmee sterk de voorkeur over andere circulaire werkprincipes. Door een geheel product, in dit geval de loop- en fietsbrug, her te gebruiken wordt alle uitstoot die gepaard gaat met de productie van een nieuwe brug vermeden. Bij bruggen is de impact van hergebruik vaak nog groter omdat zij grotendeels uit beton bestaan en beton bekend staat om een zeer milieuvervuilend productieproces. Door dit gehele proces over te slaan, slaan we dus een grote slag wat betreft het verminderen van milieuvervuilende uitstoot.Daarnaast is het ook hartstikke zonde om een goed product tot puin wordt te vermalen. Deze brug is namelijk nog geen 15 jaar oud en kan in deze staat nog minstens 40 jaar mee, en na grootschalig onderhoud zelfs nog veel langer. Zonde om weg te doen toch?

Vergroening en hergebruik in Cornelie van Zantenstraat 

Straat ontwerpen met vergroening en hergebruikte materialen
Meer groen in de stad is essentieel. Het biedt verkoeling, vergroot de biodiversiteit en helpt regenwater beter af te voeren. In plaats van al het water via het riool te laten lopen, kan een deel infiltreren in de grond. Dit maakt onze wijken beter bestand tegen de gevolgen van klimaatverandering, zoals hevigere regenbuien, langere periodes van droogte en hitte.

De gemeente Leiden speelt hierin een actieve rol. Op de Groene Kansen Kaart zijn locaties en wijken aangewezen die baat hebben bij groene oplossingen. Door versteende plekken om te vormen tot aantrekkelijke groene gebieden, verbeteren we niet alleen de leefbaarheid maar maken we de stad ook toekomstbestendig.

Samen met bewoners
De plannen voor de nieuwe groenperken werden samen met de bewoners gemaakt. “Ik ben heel blij met mijn nieuwe uitzicht”, vertelt een bewoonster van de Cornelie van Zantenstraat. “Ik ga nu zelf de strook voor mijn huis ook vol zetten met groen. Het plein is er echt van opgeknapt.”

Circulariteit
Naast het planten van veel nieuw groen, zijn ook de verharde stukken van de pleinen opnieuw bestraat. Hiervoor zijn de stenen die er al lagen zoveel mogelijk hergebruikt. Kapotte stenen zijn natuurlijk wel vervangen. Zo liggen beide pleinen er weer netjes bij.

Hergebruik bij voetbalvereniging Roodenburg

V.V. Roodenburg: hergebruik van materialen
De lambrisering in de kleedkamers is gemaakt van hergebruikte latten uit de vijf Meihal. Daarnaast zijn circa acht HPL-deuren uit dezelfde sporthal opnieuw toegepast. Alle wandbanken in de kleedkamers zijn op locatie hergebruikt.

Duurzame materialen, energieoplossingen en slimme keuzes
De gevels zijn bekleed met Fraké hout, dat dankzij thermische modificatie duurzamer is. Binnen de doucheruimtes zijn de wanden deels opgebouwd uit gerecyclede PET-flessen – zo’n 80.000 in totaal. Voor de energievoorziening zijn een warmtepomp, zonneboiler en zonnepanelen geïnstalleerd, waarmee het energieverbruik aanzienlijk is verlaagd. Bovendien wordt binnenkort een sedumdak geplaatst, wat extra isolatie biedt en de biodiversiteit bevordert.
Een slimme toevoeging in het ontwerp is de installatie van teamlockers. Hierdoor kunnen de kleedkamers dubbel gebruikt worden, waardoor het benodigde aantal kleedruimtes is verminderd zonder in te boeten op comfort.

Goede intenties en leerpunten
Dit project laat ook zien dat duurzaamheid soms uitdagingen kent. Het oorspronkelijke plan was om alle toiletpotten en wasbakken uit de vijf Meihal te hergebruiken. Ter voorbereiding werden één toilet en één wasbak opgehangen, maar door een miscommunicatie werden de overige plekken alsnog voorzien van nieuwe exemplaren. Gelukkig vonden de overgebleven sanitair onderdelen hun weg naar een ander project, waardoor verspilling alsnog werd voorkomen.

Laatst bijgewerkt 10 juli 2025